Czołg –
gąsienicowy wóz bojowy, przeznaczony do walki z siłami przeciwnika na krótkich i średnich dystansach za pomocą
prowadzenia ognia na wprost. Ciężki pancerz i duża mobilność zapewniają czołgom przetrwanie na polu bitwy, a napęd gąsienicowy pozwala na przemieszczanie się z dużą prędkością w trudnym terenie. Czołg jest zasadniczym środkiem prowadzenia walki lądowej, zwłaszcza
natarcia.
Większość współczesnych czołgów jest uzbrojonych w pojedynczą
armatę czołgową, umieszczoną w obrotowej wieży oraz w jeden lub więcej
karabinów maszynowych. Korpus czołgu wykonany jest z pancernych płyt o zróżnicowanej grubości. Pierwsze czołgi nie posiadały wieży, a ich uzbrojenie artyleryjskie było umieszczone w
sponsonach, pierwszym czołgiem o klasycznej i używanej obecnie konstrukcji (obrotowa wieża na kadłubie) był francuski
Renault FT-17.
Prototyp czołgu opracowano w Anglii w roku
1915, choć pierwszy taki pojazd zaprojektował już w
1911 Austriak Günther Burstyn i niezależnie od niego australijski inżynier
Lancelot De Mole ale ich pomysły zostały zignorowane przez ówczesny establishment wojskowy.
W czasie
I wojny światowej brytyjski
pułkownik Ernest Swinton doszedł do wniosku, że skuteczną osłoną atakującej
piechoty mógłby być opancerzony
traktor na gąsienicach. Dzięki poparciu
Winstona Churchila powstał pojazd nazwany "Mały Willy". Osiągał prędkość 3,2 km/h przy wadze 18,3 ton i długości ponad 4 m (z tylnymi kołami pomocniczymi długość wyniosła 8 m), a co najważniejsze, był w stanie przejechać przez okopy i rowy strzeleckie o szerokości do 1,35 m. Z racji podobieństwa ""Willy'ego"" do zbiornika na benzynę i w celu zmylenia wywiadu niemieckiego, pułkownik Swinton nadał maszynie kryptonim "tank", czyli dosłownie
zbiornik. Nazwa ta, do dzisiaj w wielu językach oznacza czołg. W przeszłości używane było też w innych państwach, w tym w Polsce w latach 20. XX wieku. Od słowa
tank pochodzi też
tankietka (ang.
tankette). Polska nazwa "czołg" pochodzi od sposobu poruszania pierwszych maszyn, które zdawały się powoli czołgać po ziemi na swoich gąsienicach.
Historia
Początki
Pierwsze plany czołgu opracował już w
XVI wieku Leonardo da Vinci, jednak dopiero podczas
I wojny światowej czołg został wprowadzony do użytku w
armii. Pierwsze czołgi, oznaczone
Mark I weszły do akcji w
Bitwie nad Sommą, czołgi zostały użyte w roli wsparcia piechoty. Pierwsze zmasowane natarcie czołgów miało miejsce podczas
bitwy pod Cambrai.
Pierwsze czołgi brytyjskie przypominały opancerzone skrzynie, opasane z dwóch stron metalowymi gąsienicami. Nowy rodzaj mechanizmu jezdnego umożliwiał pokonywanie trudnych przeszkód, w tym okopów, a także miażdżenie zasieków z drutu kolczastego. Pierwsze czołgi były maszynami bardzo prymitywnymi. Aby wykonać ostry skręt, wymagały skoordynowanej pracy czterech osób, co było nie lada osiągnięciem. Pojazd nie miał wentylacji, co powodowało, że gazy spalinowe i prochowe wywoływały często omdlenia i zatrucia załogi. Zbiornik czołgu mieścił 210 litrów paliwa, które umożliwiało przejechanie zaledwie 30 kilometrów. Po pokonaniu trasy 100 kilometrów pojazd wymagał natomiast wymiany wielu części. Czołgi nie miały radiostacji i do porozumiewania się na większe odległości wykorzystywano gołębie pocztowe. Ich uzbrojenie mieściło się w bocznych wieżach -
sponsonach. Połowa wozów posiadała po 5
karabinów maszynowych, a pozostałe po dwa działa 57 mm i 3 karabiny maszynowe. Do pierwszej akcji nad
Sommą w
1916 roku skierowano 49 czołgów, z których część w wyniku awarii nie dotarła nawet do niemieckich pozycji. Początkowo Niemców ogarnęła
panika, ale szybko nauczyli się je zwalczać, np. strzelając z armat na wprost. W bitwie tej wzięło udział niewiele czołgów i być może jest to jedna z przyczyn braku sukcesów w pierwszych akcjach z ich użyciem.
Jedyną niemiecką konstrukcją z okresu I wojny światowej był nieudany czołg
A7V. Za najbardziej udany czołg I wojny światowej uważana jest francuska konstrukcja
FT-17.
Okres międzywojenny to czas prób i udoskonalania istniejących pomysłów. W większości krajów powstały konstrukcje czołgów "szybkich" i "czołgów piechoty" - przeznaczonych albo do niszczenia czołgów nieprzyjaciela i szybkich ataków na tyły wroga (
czołg pościgowy) albo do wsparcia piechoty (
czołg piechoty). W
III Rzeszy oprócz czołgów lekkich (
PzKpfw I,
PzKpfw II) zaprojektowano dwa czołgi średnie -
PzKpfw III (początkowo z armatą 37 mm, w późniejszym czasie z armatami większego kalibru) przeznaczony do zwalczania pojazdów nieprzyjaciela i
PzKpfw IV (początkowo z krótkolufową armatą 75 mm) przeznaczonym do wspomagania piechoty. Pierwszymi czołgami uzbrojonymi w armaty "uniwersalne" były radzieckie konstrukcje
KW-1 i
T-34. Ich długolufowe armaty kalibru 76 mm pozwalały zarówno na używanie skutecznej amunicji przeciwpancernej jak również odłamkowej lub kruszącej.
Rozwój w poszczególnych krajach
Niemcy
W
1931 roku w zakładach Kruppa opracowano na tajne zamówienie Urzędu Uzbrojenia Armii (
Heereswaffenamt) dwa modele lekkiego czołgu
PzKpfw I i
PzKpfw II (PzKpfw – Panzer Kampfwagen, czyli "opancerzony wóz bojowy"). Ponieważ
traktat wersalski zabraniał niemieckiej Reichswehrze posiadania broni pancernej dlatego czołg oznaczony został LaS (Landwirtschaftlicher Schlepper – ciągnik gospodarczy).
Oznaczenie to zmieniono na Panzerkampfwagen I dopiero w 1935 roku, gdy
Hitler oficjalnie wypowiedział traktat wersalski. Pierwszy był uzbrojony w dwa karabiny maszynowe kalibru 7,92 mm osadzone w wieży, a drugi miał jeden karabin i działko kalibru 20 mm.
Podstawowy czołg niemiecki okresu
II wojny światowej PzKpfw IV, został opracowany w 1936 roku. Miał on masę od 18 ton w przypadku pierwszych wersji do 32 ton dla wersji budowanych pod koniec działań wojennych. Uzbrojenie składało się z działa kaliber 75 mm i dwóch karabinów maszynowych kalibru 7,92 mm; załoga składała się z 5 osób.
Związek Radziecki
Związek Radziecki wprowadził kilka projektów czołgów, które wprawiły w zdziwienie żołnierzy Wehrmachtu swoimi osiągami i sprawnością bojową. Pierwszym z nich był budowany w dużej serii czołg BT (skonstruowany na podwoziu czołgu konstrukcji amerykańskiego inżyniera Christi'ego) – istniało kilka jego odmian. Cechą wyróżniającą ten wóz była jego ogromna prędkość (BT – bystrochodnyj tank – szybki czołg) – potrafił na dobrej drodze osiągnąć nawet 86 km/h (bez gąsienic, których możliwość zdejmowania była charakterystyczną cechą tego wozu) i był to niekwestionowany rekord aż do końca lat 70. Czołgi serii BT wyposażone były w długolufową armatę kalibru 45 mm, która w zupełności wystarczała do walki z każdym ówczesnym czołgiem. Słabością wozów BT był jednak cienki pancerz (w najlepszym z nich,
BT-7, zaledwie 22 mm). Należy jednak zaznaczyć, że do czasu wybuchu II WŚ żaden z czołgów produkowanych na Świecie, nie miał wystarczającej ochrony przed używanymi ówcześnie armatami ppanc., nawet małokalibrowymi. Pancerz czołgów produkowanych w czasie I WŚ i w okresie międzywojennym miał z założenia zapewniać skuteczną ochronę przed bronią strzelecką piechoty i odłamkami. Wyprodukowano też lekki czołg pływający uzbrojony w karabiny maszynowe, zapewniający wsparcie piechocie podczas pokonywania brodów, żadna z innych armii na świecie nie miała podobnej konstrukcji.
Następną konstrukcją był ciężki czołg przeznaczony do działań przełamujących
KW-1 – skrót od
Kliment Woroszyłow, jednego z członków
politbiura. Ten ciężki i mocno opancerzony czołg wyposażony był w armatę kalibru 76,2 mm i 3-4 karabiny maszynowe, Jego załogę stanowiło 5 ludzi. Kolejne wersje czołgu
KW to
KW-2 i
KW-85. Dalszy rozwój tej konstrukcji doprowadził do powstania czołgu JS (Josif Stalin). Istniało kilka wersji czołgu IS. Były to wersje od
IS-1 do
IS-4. Po wojnie w oparciu o czołg IS-3 skonstruowano ciężki czołg
T-10, który zakończył służbę w armii rosyjskiej w 1993 r.
Czołg T-34 jest z pewnością najbardziej znanym radzieckim czołgiem II wojny światowej. Podstawowe parametry określające ten skonstruowany w 1940 roku i wyprzedzający swoją epokę o kilka lat czołg średni to: 25 ton masy, armata kalibru 76,2 mm, 55 km/h i zasięg do 300 km dzięki znakomitemu silnikowi Diesla. W 1943 r. udoskonalono go jeszcze bardziej, wymieniono armatę na kalibru 85 mm, co dało mu jeszcze większą siłę i możliwość walki nawet z czołgami ciężkimi typu "Tygrys". Jeszcze podczas wojny Rosjanie próbowali skonstruować godnego następcę
T-34. Powstał więc czołg T-43.Różnił się od T-34 przede wszystkim grubszym pancerzem, jednak nie był to jeszcze czołg, jakiego oczekiwali Rosjanie. Tak więc prace nad następcą T-34 trwały nadal i zaowocowały powstaniem czołgu
T-44. Rozwinięciem tej konstrukcji był czołg
T-54, który stał się najbardziej rozpowszechnionym na świecie czołgiem podstawowym. Znajduje się on do dziś w armiach kilkudziesięciu krajów świata.
W 1941 roku siły zbrojne Trzeciej Rzeszy na froncie wschodnim nie posiadały ani jednego czołgu ciężkiego, niewiele zaś czołgów niemieckich było w stanie nawiązać równorzędną walkę z czołgami radzieckimi. Mimo to w początkowym okresie wojny Niemcy zwyciężali. Zawdzięczali to lepszej organizacji i dysponowaniu radiostacjami, których brakowało w radzieckich wozach.
21 czerwca 1941 r.
Armia Czerwona miała na stanie 677 czołgów KW i 1363 czołgi T-34.
Pierwszymi czołgami użytkowanymi w
Wojsku Polskim było 120 francuskich czołgów
FT-17, które w
1919 roku weszły na stan
1 Pułk Czołgów w
Armii Polskiej we Francji pod dowództwem gen.
Hallera. Zostały one użyte podczas
Wojny polsko-bolszewickiej w 1920 roku.
W latach 30-tych na uzbrojenie polskich wojsk pancernych weszły także dwie polskie konstrukcje
tankietka TKS oraz
czołg 7 TP, który był unowocześnioną modyfikacją czołgu
angielskiego Vickers E.
[1]. 7TP był pierwszym seryjnie produkowanym czołgiem z
wysokoprężnym silnikiem Diesla, a także pierwszym wozem bojowym z
peryskopem odwracalnym konstrukcji
Rudolfa Gundlacha[1]. Oprócz Vickersa Armia polska użytkowała także inne importowane zachodnie konstrukcje jak francuskie
Renault R-35 i
Hotchkiss H-35[2].
II wojna światowa
Działania wojenne przyniosły ze sobą bezpośrednią konfrontację czołgów. Wszystkie strony wyciągnęły z niej odpowiednie wnioski i powstało dużo nowych konstrukcji. Po stronie radzieckiej powstał
IS-2 (od
Iosif Stalin), będący następcą czołgu KW. Miał on 122 mm armatę i pancerz czołowy o grubości 120 mm. Przy masie 46 ton był bardzo groźnym przeciwnikiem dla obu nowych typów czołgów niemieckich: średniego PzKpfw V "
Panther" z 1943 roku i ciężkiego PzKpfw VI "Tiger", który pojawił się już pod koniec 1942 roku. "Tiger" ważył 56 ton, był uzbrojony w znakomitą armatę kalibru 88 mm (przekonstruowana przeciwlotnicza), dwa karabiny maszynowe, rozwijał 37 km/h i miał 102 mm pancerz czołowy. Pod koniec wojny Niemcy wprowadzili odmianę o nazwie "
Tygrys królewski" – czołg ten miał masę 70 ton, wydłużoną
armatę kalibru 88 mm o większej prędkości wylotowej pocisków i tym samym większej skuteczności i pancerzu sięgającym 185 mm grubości. Podane wartości pancerza są jednak względne - w momencie wprowadzenia do służby Tygrysów królewskich niemiecka stal z braku surowców była już znacznie gorszej jakości niż ta stosowana w czołgach radzieckich czy alianckich. Tygrysy były jednak napędzane jeszcze silnikami benzynowymi, podczas gdy radzieckie od początku wojny miały już wyłącznie dużo lepsze silniki Diesla. Silnik Diesla miał zwłaszcza tę zaletę, że używane w nim paliwo (w przeciwieństwie do benzyny) rzadko zapalało się od trafienia czołgu przez wroga. Ponadto silnik Diesla szybciej uzyskuje moment obrotowy, co jest istotne w warunkach terenowych.
Armia amerykańska używała kilku typów czołgów. Najbardziej znanym z nich jest
M4 Sherman, opracowany w 1940 roku. Początkowo miał masę 31 ton i krótkolufową armatę kalibru 75 mm; pod koniec wojny pojawiły się wersje z armatami: długolufową kalibru 76 mm, brytyjską
17-funtową (76,2 mm), a nawet haubicą 105 mm. Zaletą tego czołgu była przede wszystkim łatwość jego masowej produkcji, a przez to duża przewaga liczebna nad czołgami niemieckimi (w sumie, do zakończenia produkcji w 1945 roku, powstało ponad 40 tysięcy czołgów M4). Do najważniejszych wad natomiast należały wysoka sylwetka i słabe opancerzenie względem niemieckiej broni przeciwpancernej, przystosowanej do zwalczania znacznie lepiej opancerzonych radzieckich czołgów oraz niska siła ognia, szczególnie w wypadku wozów z podstawową armatą 75 mm
[3].
Okres powojenny
Okres powojenny przyniósł ze sobą na początku zastój nowych konstrukcji, co najwyżej dokańczanie starych i dalekie ich udoskonalanie tak jak np. radziecki
T-54, którego wersja rozwojowa
T-55 była produkowana do roku
1981. Nowe impulsy pojawiły się w latach sześćdziesiątych. W tym okresie zanikł definitywnie podział na czołgi lekkie, średnie i ciężkie, a za to wykształciła się koncepcja
MBT –
Main Battle Tank –
czołgu podstawowego. Wtedy pojawiły się i weszły do masowego użycia nowe wynalazki zasadniczo zmieniające wygląd pola bitwy. Pierwsze śmigłowce bojowe i PPK, czyli
przeciwpancerne pociski kierowane. Na początku kierowanie było przewodowe z czasem użyto lasera jako środka naprowadzającego. Wtedy Armia Radziecka wprowadziła czołgi
T-62 z armatami gładkolufowymi, zamiast gwintowanych. Stabilizacja armat, na początku tylko w pionie, potem także w poziomie stała się normą. W latach 70. nastąpił gwałtowny skok w technice, pojawiły się nowe rodzaje pancerzy niestalowych, termowizory, dalmierze laserowe określające odległość z dokładnością do kilku centymetrów oraz... nowe rodzaje środków przeciwpancernych.
Klasyfikacje czołgów
Przez lata najpowszechniejszy był podział czołgów ze względu na ich masę. W tej klasyfikacji wyróżniano:
Rzadziej dzielono czołgi ze względu na kaliber głównego uzbrojenia:
- czołgi uzbrojeniem lekkim - kaliber do 76 mm (np. PzKpfw III)
- czołgi uzbrojeniem średnim - kaliber 90 - 105 mm (np. T-34/85)
- czołgi uzbrojeniem ciężkim - kaliber 120mm i więcej (np. IS-2)
Klasyfikacje te były w praktyce umowne i różne w różnych armiach
[4], zaś różnice między najnowszymi czołgami średnimi i nieprodukowanymi już czołgami ciężkimi zatarły się. Ze względu na przeznaczenie taktyczne obecnie czołgi dzieli się na:
- czołgi liniowe (bojowe, podstawowe) (np. T-72, Leopard 2, M1 Abrams)
- czołgi specjalne, przeznaczone, dzięki specjalnemu wyposażeniu do wykonywania zadań specjalnych (czołgi ze specjalnym uzbrojeniem, wyposażeniem), w niektórych armiach wyróżnia się ponadto czołgi powietrznodesantowe
Niekiedy słowo "czołg" stanowi część nazwy, która określa pojazd nie będący de facto czołgiem. Przykładem są czołgi przeciwlotnicze będące formą samobieżnych dział przeciwlotniczych.
Generacje czołgów
Czołgi powojenne dzieli się obecnie na trzy generacje:
Pierwsza generacja to czołgi powstałe bezpośrednio po II wojnie światowej. Należą do niej T-54, mający 35 ton, 180 mm pancerz czołowy i niestabilizowaną armatę kalibru 100 mm; systemy prowadzenia ognia są mało skuteczne. Jego odpowiednikiem jest amerykański M-47 z niestabilizowaną armatą kalibru 90 mm i podobnym zestawem celowników.
czołgi I generacji:
Druga generacja to czołgi mające już udoskonalone, w stosunku do poprzedników, przyrządy celownicze, wprowadzono wtedy po raz pierwszy celowniki laserowe, i pociski APFSDS. Do tej generacji należą czołgi
T-55, w wersji AM (zmodernizowane, wyposażone w system kierowania ogniem MERIDA oraz dodatkowe opancerzenie kadłuba i wieży),
T-62 – pierwszy w ogóle czołg II generacji, pierwszy z gładkolufową stabilizowaną armatą kalibru 115 mm i 240 mm pancerzem czołowym. Jego potencjalny przeciwnik amerykański
M-60 miał armatę gwintowaną kalibru 105 mm, brytyjską L-7, produkowaną na licencji w USA pod nazwą M-68. Była ona wówczas standardową armatą we wszystkich armiach
NATO. Także brytyjskie czołgi Chieftain z armatą o kalibrze 120 mm były klasycznymi przykładami czołgów drugiej generacji. W tym okresie standardem stało się montowanie bocznych ekranów przeciwkumulacyjnych, aby przeciwdziałać nasyceniu kumulacyjnymi środkami przeciwpancernymi (np. granatniki przeciwpancerne) będącymi na wyposażeniu piechoty.
czołgi II generacji:
Czołgi
trzeciej generacji stanowią obecnie podstawowe uzbrojenie armii państw zachodnich. Do tej klasy należą takie pojazdy jak amerykański
M1 Abrams wyposażony w gładkolufową, niemiecką armatę Rheinmetal RhM o kalibrze 120 mm, wystrzeliwującą pociski z prędkością 1650 m/s. Pancerz składa się z elementów kompozytowych i wysokowytrzymałych spieków ceramicznych zapewniających mu, po modernizacji, kompletną ochronę przed pociskami kalibru 125 mm z czołgów radzieckich, zarówno kumulacyjnymi jak i rdzeniowymi. System kierowania ogniem dysponuje termowizorem o dużych możliwościach, armata jest w pełni stabilizowana, całkowita masa czołgu wynosi 56 ton. Czołg wyposażono w dość nietypowy system napędu, zamiast klasycznego turbodoładowanego diesla zastosowano turbinę gazową.
Brytyjski
Challenger 1 jest produkowany od
1983 roku. Uzbrojony w armatę kalibru 120 mm. Jest w stanie rozwinąć prędkość 56 km/h przy masie własnej 62 ton. Pod tym względem pozostawia daleko w tyle jednostki amerykańskie czy niemieckie. Posiada doskonały pancerz typu "Chobham", który na licencji produkowany jest również w USA i zastosowany w "Abramsach". Posiada system automatycznej stabilizacji lufy, wykorzystuje żyroskopy do utrzymania armaty dokładnie wycelowanej nawet wtedy, gdy czołg porusza się po bardzo nierównym terenie. Dalmierz laserowy jest sprzężony z komputerowym systemem kierowania ogniem. Od roku
1996 konstruowane są również nowe wersje, mianowicie
Challenger 2.
Niemiecki
Leopard 2 w wersjach do A4 ma armatę kalibru 120 mm. Czołgi
Leopard 2 w wersji A4 wchodzą w skład wyposażenia polskich sił zbrojnych.
Francuski
Leclerc jest jedną z najnowszych konstrukcji. Ma armatę kalibru 120 mm, jednak dzięki wydłużeniu lufy prędkość wylotowa wzrosła do 1800 m/s. Armata nie jest ładowana ręcznie, zamontowano specjalny automat ładujący, dzięki czemu szybkostrzelność wzrosła do nawet 15 strzałów na minutę przy strzelaniu krótkimi seriami, co jest szczególnie ważne na współczesnym polu bitwy, gdzie czołg musi szybko wykrywać i niszczyć cele.
Pancerz opracowano wspólnie z firmami niemieckimi zajmującymi się czołgiem Leopard II. Leopard II otrzymał go w czasie modernizacji, spodnia część jego pancerza jest więc troszkę starszej generacji a wierzchnia najnowocześniejsza. W "Leclercu" cały pancerz jest najnowszej generacji, a czołg nie przeszedł jeszcze modernizacji takiej jak pozostałe czołgi III generacji i ma jeszcze możliwość przyjęcia dodatkowego opancerzenia o masie do 3 ton.
Armia rosyjska również posiada czołgi III generacji, są nimi
T-80 i
T-90. Mają one osiągi porównywalne z pojazdami zachodnimi.
czołgi III generacji:
Modele pośrednie (między II i III generacją)
Między drugą a trzecią generacją powstało kilka czołgów pośrednich np.
T-64, które były już lepsze niż wozy drugiej generacji, jednak słabsze niż te z trzeciej generacji. Najlepszym przykładem jest używany przez polskie wojsko T-72. Wyposażono go w najpotężniejszą w tamtym czasie armatę D-81, zwaną też Rapira, oznaczaną przez producenta jako 2A46, gładkolufową o kalibrze 125 mm. Armata jest ładowana automatem, pociski nie są scalone tylko rozdzielne – oddzielnie głowica oddzielnie ładunek miotający. Amunicja jest podawana z obrotowego magazynu znajdującego się na dnie wieży. Armata wyrzuca pociski
APFSDS z prędkością 1815 m/s – dla porównania najnowocześniejsze obecnie armaty amerykańskie osiągają prędkość wylotową rzędu 1650 m/s. Armata jest jednak stabilizowana tylko jednym żyroskopem, podczas gdy w czołgach zachodnich III generacji stosuje się już cztery a nawet pięć. Poza tym gorszej jakości amunicja powoduje, że to zachodnie wozy mogą przebić grubszy pancerz. Silnik Diesla o mocy 730 koni mechanicznych zapewnia mu dość dobrą manewrowość, jednak nowoczesne czołgi III generacji mające mocniejsze jednostki napędowe są zwrotniejsze i szybsze.
czołgi generacji pośredniej II/III:
Przyszłość
Czołgi nadal są podstawowym narzędziem na polu bitwy, jednak wyrósł im bardzo groźny, żeby nie powiedzieć śmiertelny przeciwnik w postaci
śmigłowca szturmowego wyposażonego w najnowsze systemy zwalczania czołgów. Jednak przepowiednie z początku lat 90. o nadchodzącym końcu ery czołgów, na razie się nie sprawdziły, czego dowodzą prace USA i innych krajów nad IV generacją czołgów.
Przypisy
- ↑ 1,0 1,1 R. Szubański, "Polska broń pancerna 1939", wydawnictwo MON, 1982
- ↑ A. Jońca, R. Szubański, J. Tarczyński, "Pojazdy Wojska Polskiego 1939", WKŁ, 1990
- ↑ The Encyclopedia of Weapons of World War II. Barnes & Noble, s. 35. ISBN 0-7607-1022-8.
- ↑ Marian Laprus: Leksykon wiedzy wojskowej. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1979. ISBN 83-11-06229-3.
Żródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Czo%C5%82g
Stany Zjednoczone
